«زیارت،یکى از سازنده‏ترین برنامه‏هاى تربیتى مکتب ماست که هم تقدیر و احترام به پاکیها و فضیلتها و مجاهدتهاست.هم الهام گرفتن از اولیاى دین و پاک ساختن روح و جان در حرم مطهر معصومین علیه السلام.

سرزمین عراق،قبور مطهر و نورانى تعدادى از امامان ما و شخصیتهاى برجسته شیعه را در بر دارد.«کربلا»،کعبه دل و جان ماست.«نجف‏»،کوى ولایت است و«کاظمین‏»و«سامراء»،کهرباى جانهاى شیفته دوستداران اهل بیت علیهم السلام.

زیارت عتبات عالیات و چهره نهادن بر تربت مقدس امامان،بوسه زدن بر ضریح منور آن پاکان،همواره مورد اشتیاق و آرزوى دیرین دلدادگان عترت مصطفى صلى الله علیه و آله و مورد تاکید فراوان اهلبیت علیهم السلام بوده است.

امروز،این شوق،در دلهاى ما افروخته‏تر است و زیارت قبور امامان در این سرزمین و دیدار از اماکن مقدس و جاهاى دیدنى و خاطره‏انگیز در این دیار فراهم‏شده است.

آنچه در این مجموعه تقدیم شما زائران محترم عتبات عالیات مى‏شود،اطلاعاتى است درباره اماکن دیدنى و آثار مقدس این سرزمین.بدیهى است هر چه شما عزیزان با تاریخ گذشته اسلام و شخصیتهاى بزرگوار آیین‏مان،آشناتر شوید،این زیارت برایتان شیرین‏تر و خاطره‏انگیزتر خواهد بود.

خرسندیم که این مجموعه را به عنوان راهنماى شما زائران عزیز که عازم کوى عشق و ایثارید، تقدیم کنیم.باشد که زیارتى با شناخت و معرفت‏بیشتر داشته باشید و از این سفر،بیشترین توشه معنوى را بر گیرید.ان شاء الله.

معاونت آموزش و تحقیقات - بعثه مقام معظم رهبرى

سرزمین‏«عراق‏»یا«بین النهرین‏»بنا بر کاوشهاى باستان شناسان:یکى از کهنترین جایگاههاى سکونت انسان و تمدن بشرى است و پیشینه تاریخى آن به هزاران سال پیش از میلاد مسیح علیه السلام باز مى‏گردد.نام‏«عراق‏»،بنا به گفته مورخان بر گرفته از موقعیت جغرافیایى آن، یعنى نزدیکى و مجاورتش با آب است،زیرا عرب هر سرزمینى را که داراى صحرا و درخت‏باشد و در مجاورت دریا یا رودخانه قرار گیرد عراق گوید،و یا آنکه بر گرفته از نام فارسى‏«ایران شهر»یا«ایراک‏»به معناى سرزمینهاى پست است که پس از تعریب،عراق گردیده است.برخى از مستشرقان،نام این سرزمین را بر گرفته از کلمه آرامى‏«آراکا»مى‏دانند که به معناى سرزمین مقدس مى‏باشد.

همسایگان عراق عبارتند از:ترکیه در شمال،ایران در شرق،اردن و سوریه در غرب و عربستان و کویت در جنوب.

مساحت عراق 713/446 کیلومتر مربع و معادل یک‏سوم (3/1) ایران است.این کشور از دو بخش‏«کوهستانى‏» ⁽¹⁾ و«دشت و صحرا»تشکیل شده و (بجز شمال آن) داراى آب و هواى سرد و خشک و گزنده در زمستان و گرم و سوزان در تابستان است.ملت عراق از همزیستى چندین قوم تشکیل یافته که عبارتند از:

عرب،که اکثریت‏ساکنان این سرزمین را تشکیل داده است.

کرد،که در بخش شمالى این کشور سکونت دارند و طبق برخى آمار،17%جمعیت عراق را تشکیل مى‏دهند.

ایرانى،که در شهرهاى مذهبى عراق و مناطق مرزى میان ایران و عراق سکونت دارند.

ترک،که در برخى استانهاى شمالى هم مرز با ترکیه زندگى مى‏کنند.

همچنین ارامنه و آشوریان،اقلیتهاى بسیار کوچکى را در این کشور تشکیل مى‏دهند.

دین مردم عراق عبارت است از اسلام (سنى حنفى-شیعه) ،مسیحى،یهودى،صابئه،و...لیکن اکثریت مردم عراق را مسلمانان شیعه تشکیل مى‏دهند و بر اساس برخى آمار غیر رسمى، شیعیان متجاوز از 60%مردم عراق‏اند.

در عراق دو رودخانه مهم،یعنى دجله و فرات وچندین رود کوچک،مانند غراف،دیالى،خابور، زاب کبیر و زاب صغیر جریان دارد،از این رو سرزمینى حاصلخیز و داراى کشاورزى گسترده است.عراق دشتها و صحراهاى بزرگ دیگرى نیز دارد که بخش عمده غرب و جنوب غربى این کشور را در بر گرفته و این سرزمینها قسمتى از صحراى بزرگ‏«بادیة الشام‏»را تشکیل مى‏دهد.

گفتنى است که اروندرود نیز مرز مشترک ایران و عراق در منطقه جنوب ایران است.

عراق داراى پیشینه تاریخى بسیار کهن بوده و یکى از قدیمى‏ترین تمدنهاى بشرى را در خود پرورانده و جاى داده است،از این رو،در جاى جاى عراق آثار تاریخى و باستانى متعلق به دوره‏هاى گوناگون،از هزاران سال پیش از تولد حضرت مسیح علیه السلام تا پس از ظهور اسلام را مى‏توان دید،سیر تاریخى حکومتها و خاندانهاى حاکم بر عراق بدین شرح است:

در این دوره،ملت‏سومر در بخش جنوبى عراق و در دو سمت رودخانه‏هاى دجله و فرات سکونت داشته‏اند و بنا بر کاوشهاى باستانشناسان،این قوم که نژاد آنهاهمچنان مورد تردید است،داراى تمدن کشاورزى قابل توجهى بوده و چندین شهر را به نامهاى‏«ارک‏»،«اریدو»، «لاجش‏»و جزاینها پایه ریزى کرده بودند.پایتخت این سلسله حاکم،شهر باستانى‏«اور»بوده است.

سومریان بر اثر حملات جنگجویان اکدى از میان رفتند.

همزمان با حکومت‏سومریان در جنوب عراق،در میانه عراق سلسله دیگرى از مردمان سامى نژاد زندگى مى‏کردند و داراى شهرهاى آبادى همچون:«بورسیبا»،«کیش‏»،«نفر»،«اجاده‏»و جز اینها بودند و همواره بر سر تصاحب زمینهاى کشاورزى با دولت جنوبى خود به نزاع بر مى‏خاستند تا آنکه در سال 2750 ق.م مردى به نام‏«سرجون اکدى‏»در میان آنان به قدرت رسید و توانست‏با جنگها و حملات خود سومریان را نابود و سرزمینهاى آنان را تصاحب کند، لیکن ملت‏شکست‏خورده سومرى بار دیگر توانست اکدیان را در حملات خود شکست دهد. پس از آن حاکمان سومرى و اکدى به توافق رسیدند و در سال 2500 ق.م،کشور یکپارچه‏اى به نام‏«اکد و سومر»،که تمامى میانه و جنوب عراق را در بر مى‏گرفت،به پا داشتند.

اینان مردمانى بودند که در منطقه کوهستانى‏شمال خوزستان زندگى مى‏کردند و پایتختشان شهر شوش بود.داراى دولتى مقتدر و جنگجویانى دلیر بودند.سربازان ایلامى در سال 2320 ق.م به سرزمین اکدیان حمله‏ور شدند و پس از اشغال پایتخت آنان،پادشاه اکدى را به اسارت خود در آوردند و بتدریج نفوذ و سیطره خود را بر سرتاسر میانه و جنوب عراق گسترش دادند.

یکى از قبایل سامى به نام‏«عموریان‏»که همواره در کناره‏هاى دریاى مدیترانه سکونت داشتند، به منظور دست‏یابى به منابع آب و کشاورزى،به سمت‏شرق حرکت کرده و سرزمینهاى میانى عراق را به اشغال خود در آوردند و پایتخت‏خود را شهر بابل (در نزدیکى حله کنونى) قرار دادند.دهها سال میان عموریان و ایلامیان جنگها در گرفت و همچنان ادامه داشت تا آنکه ششمین پادشاه عمورى با قدرت تمام به جنگ ایلامیان رفت و پس از شکست دادن ارتش آنان،شهر شوش پایتخت ایلامیان را به اشغال خود در آورد و بدین ترتیب امپراتورى عظیم خود را پایه ریزى کرد که از آن پس به نام‏«امپراتورى بابلیان‏»شهرت یافت.او شهر بابل را به اوج عظمت و شکوه و جلال رسانید که امروزه آثار آن زینت‏بخش موزه‏هاى جهان است.

یکى از قبایل سامى آشوریان هستند که در سال 3000 ق.م به شمال عراق هجرت کردند.آنان نخست جزو قلمرو سومریان و سپس بابلیها قرار گرفتند.مردمان این قوم به شجاعت و جنگجویى شهرت داشتند،و به همین جهت نیروى نظامى دو حکومت پیشین را تشکیل مى‏دادند.آنها پس از ضعف دولت‏بابلیها،نخست ایالات اطراف خود و سپس بابل را اشغال کردند و همچنان به توسعه امپراتورى خویش مشغول بودند تا آنکه در سال 800 ق.م سرتاسر عراق و سرزمینهاى شرق دریاى مدیترانه و شمال آن را تا حدود ازمنستان در سیطره خود داشتند.پادشاه‏«سرجون دوم‏»و فرزندش‏«سنحاریب‏»یکى از مشهورترین پادشاهان این امپراتورى بودند.

پس از ضعف امپراتورى آشور،در نتیجه شورش مردمان تحت فرمان آنها در ایالات دور دست و اختلافات داخلى،یکى از قبایل سامى به نام‏«کلدو»که در جنوب عراق به دامدارى مشغول بودند،سر به شورش بر داشته و با سربازان آشورى به نبرد برخاست.و سرتاسر جنوب عراق را اشغال نمود و سپس شهر بابل را به تصرف در آورد و آنگاه به همراه پادشاه ماد،پایتخت آشوریان را مورد حمله قرار داد و پس از اشغال آن،سرزمینهایشان را به میان قوم خود تقسیم کرد.کلدانیها در سال 606 ق.م‏آشوریها را نابود ساختند و دولت‏بابلیان جدید را در شهر بابل پایه‏ریزى کردند.

یکى از مشهورترین پادشاهان آنان به نام‏«نبوکد نصر»یا«بخت نصر»بود که 40 سال پادشاهى نمود و مصریان را شکست داد و پایتخت‏یهودیان (اورشلیم) را تسخیر و ویران کرد و هزاران یهودى را به اسارت گرفت و به بابل آورد.در دوران این پادشاه علم ریاضیات و نجوم پیشرفت فراوانى کرد و تقسیم شبانه روز به 24 ساعت و هر ساعت‏به 60 دقیقه و هر دقیقه به 60 ثانیه،و تعیین ماههاى خورشیدى و قمرى و پیش بینى خسوف و کسوف و جز اینها،از اکتشافات این دوره است.

دو قوم ماد و پارس همراه قوم پارت از نژاد آریایى بوده و جمعا اقوام ایرانى را تشکیل مى‏دادند.مادها در غرب و پارسها در جنوب ایران سکونت داشتند.ابتدا مادها دولتى تشکیل دادند و سپس به رهبرى کورش دولت هخامنشى را بنیادگذارى کردند.این دولت‏با غلبه بر عراق،آسیاى صغیر و مصر توانست دولتى مقتدر و ثروتمند را در مناطق مذکور تاسیس کند. داریوش هخامنشى نیز پس از کورش یکى از مقتدرترین شاهان هخامنشى است.پایتخت این دولت تخت جمشید بوده است.دولت مزبور با حمله اسکندر مقدونى از بین رفت.

اسکندر کبیر پس از به قدرت رسیدن در یونان،به جنگ با ایرانیها شتافت و نخست آسیاى صغیر را اشغال کرد و سپس در سال 331 ق.م موفق شد و سرتاسر عراق را تحت‏سیطره خود درآورد.پس از مرگ اسکندر«سلوکى‏»به حکمرانى عراق رسید و دولت‏سلوکیان را در عراق ایجاد کرد که تا سال 247 ق.م دوام یافت.

اینان یکى از اقوام آریایى ساکن در خراسان کنونى بودند که بتدریج متصرفات خود را توسعه دادند و عاقبت‏سلوکیان را از ایران و عراق راندند و خود جایگزین آنان شدند و شهر تیسفون را پایتخت‏خویش را قرار دادند.پارتیان 473 سال حکومت راندند و عاقبت‏«آردوان‏»آخرین پادشاه آنان در سال 226 م.توسط سلسله ساسانیان از میان رفت.

این امپراتورى چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت و پایتخت آن شهر تیسفون بود،تا این که عاقبت در سال 16 هجرى ارتش اسلام لشکریان ایرانى را شکست داد و دین مبین اسلام وارد عراق و ایران گردید.در دوره حکمرانى ساسانیان،عراق پیشرفتهاى فراوانى در زمینه‏هاى کشاورزى و شهر سازى کرد که بسیارى از آثار آن تا صدها سال بعد باقى بود.

ارتش اسلام در سال 14 یا 15 ه.به فرماندهى سعد بن ابى وقاص به عراق حمله کرد و عاقبت طى چند سال جنگ،در سال 16 هجرى،ارتش ساسانى را شکست داد و عراق را به تصرف در آورد.از این تاریخ،عراق جزئى از متصرفات اسلامى گردید که خلیفه از مدینه بر آن حکم مى‏راند.امیر المؤمنین على بن ابى طالب علیه السلام براى نخستین بار در سال 36ه.شهر نو بیناد کوفه را پایتخت‏خود قرار داد و از آنجا بر سرتاسر جهان اسلام حکم مى‏راند.

پس از شهادت امیر مؤمنان علیه السلام در سال 40 ه.ق.و انتقال خلافت‏به امویان،عراق که مرکز آن دمشق بود،بخشى از امپراتورى امویان گردید و سیطره آنان بر عراق تا سال 132 ه. ادامه یافت.

پس از سقوط امویان،ابو العباس سفاح نخستین خلیفه عباسى در سال 132 ه.ق.در شهر هاشمیه (نزدیک کوفه) اعلان خلافت عباسى نمود.37 خلیفه عباسى،524سال از عراق بر جهان اسلام حکومت راندند،و سر انجام آخرین خلیفه عباسى،مستعصم بالله در سال 656 ه. ق.هلاکوخان مغول شکست‏خورد و از بین رفت.

پس از مرگ هلاکوخان،عراق از سوى جانشینان او که‏«ایلخانیان‏»نامیده مى‏شدند،به مدت 80 سال اداره شد.برخى از ایلخانان مسلمان بودند و عاقبت،سلسله آنان توسط شیخ حسن جلائرى منقرض گردید.

این خاندان مدت 75 سال بر عراق حکومت راندند.

این دو ایل ترک تبار،مدت یک قرن در عراق حکومت کردند.

شاه اسماعیل صفوى در سال 914 ه.ق.بغداد را فتح کرد.و پس از او فرزندش شاه تهماسب تا سال 941 ه.ق.عراق را جزو متصرفات خود داشت.در این سال عراق از سوى سلطان سلیمان قانونى،پادشاه عثمانى،مسخر گردید.البته در دوران سلطنت‏شاه عباس صفوى (در سال 1033) عراق بار دیگر به تصرف صفویان در آمد و تاسال 1049 ادامه یافت.در این سال سلطان مراد چهارم،خلیفه عثمانى،بغداد را فتح کرد و عراق را به تصرف خود در آورد.

عراق عملا از سال 941 ه.بجز در سالهاى 1032 تا 1049 ه.ق.و در دوره سلطنت نادرشاه افشار در سال 1146 ه.ق.که مدت کوتاهى عراق را تسخیر نمود،همواره جزئى از ولایات حکومت عثمانى بود و توسط والیان منصوب از سوى دربار عثمانى اداره مى‏شد.سیطره آنان بر عراق تا جنگ جهانى اول ادامه یافت.

ارتش عثمانى پس از شکست‏سخت‏خود از ارتش انگلستان،به سوى ترکیه عقب نشینى کرد و در روز 11 آوریل 1917 میلادى لشکریان فاتح به سر کردگى‏«ژنرال مود»وارد بغداد شدند و بدینگونه عراق جزو متصرفات بریتانیا قرار گرفت.

در سال 1920 میلادى ملت عراق به رهبرى عالمان و مراجع دینى در عتبات،قیام و انقلاب گسترده‏اى را بر علیه ارتش اشغالگر انگلستان آغاز کرد که 6 ماه ادامه داشت و به تضعیف نفوذ انگلیسى‏ها در عراق انجامید و آنان راوادار به قبول خواست مردم در تشکیل دولت ملى عراق کرد.این جنبش در تاریخ عراق به نام‏«ثورة العشرین‏»شهرت دارد.

در پى این قیام،دولت انگلستان فیصل سومین فرزند شریف حسین امیر مکه را به عنوان پادشاه عراق بر گزید و مراسم تاجگذارى او در روز عید غدیر سال 1921 م.در بغداد انجام پذیرفت.رژیم سلطنتى عراق تا سال 1958 م.بر عراق حکومت راند.

در سال 1958 م.سرهنگ عبدالکریم قاسم اقدام به کودتاى نظامى کرد و رژیم سلطنتى را سر نگون نمود و آنگاه رژیم جمهورى را در عراق بر قرار ساخت که تا به امروز ادامه دارد. ⁽²⁾

سرزمین عراق یکى از کهن‏ترین تمدنهاى بشرى از آغاز تاریخ تا دوران اسلامى را در خود جاى داده است،از این رو در جاى جاى عراق مى‏توان مراکز دینى و مذهبى و باستانى فراوانى را یافت که ما در دو بخش:«مراکز دینى و زیارتگاههاى مذهبى‏»و«آثار تاریخى و باستانى‏»به معرفى آن مى‏پردازیم:

عراق نخستین کشورى بود که از سوى لشکریان مسلمان در سال 16 ه.ق.فتح گردید و به دستور خلیفه دوم،دو شهر بصره و کوفه پایه‏ریزى و بنیاد نهاده شد.امیر مؤمنان علیه السلام نیز که براى سرکوب نمودن غائله جمل از مدینه به عراق آمده بود،شهر کوفه را تا پایان عمر مرکز حکومت قرار داد.بعد از آن نیز عباسیان پس از دستیابى به خلافت اسلامى،نخست‏شهر هاشمیه (در نزدیکى کوفه) و بعد شهر بغداد و سپس شهر سامراء و مجددا بغداد را ایتخت‏خود برگزیدند.از این روست که در جاى جاى این سرزمین،مدفن و آرامگاه امامان بزرگوار شیعه،صحابه پیامبر صلى الله علیه و آله،تابعین،امامان مذاهب سنى،رؤساى فرقه‏هاى و گروهها و طوایف دیده مى‏شود.

در این نوشته با توجه به اهمیت جایگاههاى زیارتى،نخست‏به حرمهاى مطهر امامان معصوم علیهم السلام پرداخته،آنگاه مزارهاى دیگر شهرها را معرفى خواهیم کرد.

پى‏نوشتها:

1-مناطق کوهستانى خدود یک هشتم (8/1) سرزمین عراق را در بر کرفته است.

2-اطلاعات تاریخى این بخش برگرفته از کتاب:«العراق قدیما و حدیثا،عبد الرزاق الحسینى، چاپ ششم،بغداد،مطبعة المثنى‏»مى‏باشد.